In Europa worden tegenwoordig nog slechts enkele natuurlijke wetstenen gemaakt.
Het uit de rots hakken en het zagen en schuren van brokken steen zijn tijdrovende en ongezonde werkzaamheden, die door steeds minder bedrijven worden uitgevoerd. De markt wordt overspoeld door Japanse en Chinese synthetische wetstenen die de natuursteen naar de marge drukken. Er zijn (bij mij bekend) nog slechts vijf professionele makers van natuurlijke wetsteen in Europa. De Slowaakse Rozsutec, de minst bekende daarvan, leek enige tijd niet meer actief geproduceerd te worden. Deze steen is bij ons alleen bekend bij gebruikers van klassieke open scheermessen, maar verdient meer toepassingen vanwege zijn veelzijdige karakter. Het leek er op dat de Rozsutec zou verdwijnen toen de laatste maker ervan, Lubomír Krivoš, die geen opvolger had (info Henk Bos), in 2013 overleed.
Gelukkig vond ik bij toeval toch weer een teken van leven. Zijn zoon Marian en dochter Monika hebben alsnog de draad opgepakt met de kennis en gereedschappen van hun vader. Dat was voor mij een zeer goede reden om er eens op bezoek te gaan. De Rozsutec, een steen uit een heldentijdperk, die door twee moderne helden behoed blijft voor uitsterven.
Als u dit artikel leest, dan zult u waarschijnlijk bekend zijn met de bekendste Europese natuurlijke wetstenen. Het Belgisch brok (Coticule), de Dragon’s Tongue uit Wales, de Lombard (Opinel) uit de Italiaanse Alpen en de franse Pierre Naturelle des Pyrénées.
Veel minder bekend is de Rozsutec uit de Slowaakse Mala Fatra. En juist deze steen kan door zijn veelzijdigheid en toch specifieke eigenschappen een meerwaarde bieden aan iedere slijper.
Een beetje geschiedenis
Slowakije is bij ons niet zo’n populair land. Toeristisch heeft het veel te bieden, maar ik heb slechts één reisboek over Slowakije gevonden. Wij Nederlanders reizen er niet naar toe. Te ver weg, onbekende taal, een zweem van het voormalige oostblok, noem maar op. Liever met je krent in een Franse tent. Slowakije behoort echter tot de Europese Unie, valt binnen het Schengen verdrag, is goed toegankelijk en net zo dichtbij als Zuid Frankrijk of Italië.
Mijn interesse in Slowakije begon ooit naar aanleiding van de kennis dat er natuurlijke wetstenen werden gewonnen. Na wat googlen bleek die steen te vinden aan de voet van de berg Veľký Rozsutec in het natuurpark Mala Fatra. Hij is al eeuwen bekend als zeer fijn polijstende wetsteen en is bij gebruikers van klassieke open scheermessen ook nu nog erg gewild. Wat wij nog niet weten is dat de steen tot veel meer in staat is.
Aan de berg en de wetsteen is een belangrijke historie verbonden. De Slowaakse held Juraj Jánošík, die stal van de rijken en schonk aan de armen, sleep zijn bijl op deze steen, schuilend in de kloven van de Mala Fatra. Hij en zijn bijl zijn een vast onderdeel van de Slowaakse identiteit. Zijn 7,5 meter hoge plaatijzeren standbeeld is dé blikvanger in zijn geboortedorp Terchová. Alles wat met hem wordt geassocieerd is zowat heilig, zo ook de Rozsutec wetstenen. Dat hij zijn bijl op deze steen sleep geeft aan dat de steen tot veel meer in staat is dan alleen fijn polijsten. De steen is bijvoorbeeld in de Karpaten en de Oostenrijkse Alpen erg in trek voor de laatste slijpgang van zeisen, die nog veelvuldig worden gebruikt op de hellingen waar een machinale grasmaaier niet kan komen.
Rozsutec kenmerken
De Rozsutec steen is een harde zandsteen, die wordt gewonnen uit één enkele groeve in het karstgebergte van de Mala Fatra, onder de hellingen van de Veľký Rozsutec. De steen is ontstaan uit laagsgewijze afzettingen van fijn zand, die onder druk zijn samengeperst tot harde zandsteenplaten. Hij is blauw van nature, maar wordt aan de boven- en onderzijde van iedere plaat bruin door corrosie. Daardoor ontstaat het typische uiterlijk, een bruinige steen met een centrale blauwe band.
De Rozsutec is zoals gezegd zeer fijn en zeer hard. Hij slijt in gebruik vrijwel niet. De gritwaarde ligt tussen 6000 en 8000 (JIS), die vooral in stand blijft doordat de slijpende zandkorrels bij gebruik niet uitbreken, maar worden afgetopt, waardoor een glad oppervlak ontstaat. In die zin lijkt de Rozsutec erg veel op de natuurlijke wetstenen uit Japan en de Amerikaanse Arkansas stenen. Een nieuwe Rozsutec voelt erg glad aan en wordt nog gladder door gebruik. Het is geen agressieve steen, maar polijst tergend langzaam het messenstaal tot het blinkt als een spiegel en de snede van het mes ongelooflijk scherp is. Deze eigenschap maakt hem uitermate geschikt voor scheermessen en de finish van beitels en gutsen, maar ook moderne keukenmessen varen er wel bij.
Aan de andere kant kan je een Rozsutec ook inzetten als een meer slijpende steen met een minder gepolijst resultaat. Je moet hem daarvoor even opruwen met schuurpapier. Door zijn hardheid zal hij deze afwijkende werking lange tijd behouden. Uiteindelijk gaat hij toch weer minder slijpen en meer polijsten, maar die ‘instelbaarheid’ maakt hem wel erg veelzijdig. Daarin is hij uniek en niet vergelijkbaar met enige andere wetsteen.
De vindplaatsen
Het is eigenlijk vreemd dat de wetstenen slechts uit één groeve komen, omdat de hele streek bezaaid is met Rozsutec steenlagen. De steensoort ligt overal letterlijk voor het oprapen, dus als u in de buurt bent, neem dan vooral een karretje mee op uw wandelingen door het gebied. Daarmee volgt u de gewoontes van de lokale bewoners, die hem veelvuldig gebruiken voor muren, tuinen, ovens, haarden, straatbetegeling, grindpaden etc. De stenen uit de vele andere groeves in de buurt worden helemaal niet gebruikt als wetsteen, maar alleen voor dat soort toepassingen.
Dit geldt overigens voor bijna alle natuurlijke wetstenen in de wereld. Wetstenen zijn bijna altijd bijproducten uit steengroeves. Uit de beroemde, maar inmiddels gesloten Thuringer steengroeven werden voornamelijk dakpannen en grafietpotloden gemaakt. In Engeland zijn hele dorpen gebouwd van de nu erg kostbare Charnley Forest. En in Wales kunt u uw messen slijpen aan elke grafsteen of naambord, die uit dezelfde leisteenplaten zijn gemaakt als de Dragon’s Tongue.
De helden
Maar, op zoek naar de Rozsutec, vond ik de allerlaatste wetstenenmakers van Slowakije, in Terchová, aan de voet van de berg, waarnaar de steen is genoemd.
Marian Krivoš runt samen met zijn zus Monika het laatste wetsteenbedrijfje uit de streek, toevallig schuin tegenover het geboortehuis van Juraj Jánošík. Hun bedrijfje is gevestigd in het ouderlijk huis, waar ze samen met Monika’s twee kinderen, een kat en een hond wonen en werken aan een deel van hun inkomsten, het maken en verkopen van de Rozsutec wetsteen.
Marian en Monika zijn de kinderen van Lubomir Krivoš. Hij was de laatste uit een generatie wetstenenmakers in Slowakije, en met zijn overlijden in 2013 leek de hele wetstenenproductie in Slowakije uit te sterven. Gelukkig waren de werkruimte en apparatuur nog in orde en kon de zaak toch voortgezet worden.
Marian verzorgt de productie. Monika regelt de verkoop, administratie en correspondentie. De schuur achter het huis wordt gebruikt als werkruimte en is ingedeeld in verschillende werkplekken, gescheiden door muurtjes en plastic schermen die ervoor zorgen dat het veelvuldig voorkomende stof zich niet door de buurt verspreidt. Ook de keuken wordt nuttig ingezet voor het verzendklaar maken van de stenen. Het is geen groot bedrijf, maar een kleinschalig traditioneel residu uit een eens grote tijd, dat zich heldhaftig overeind houdt in een moderne wereld.
Groeve
Marian selecteert de voor wetsteen geschikte ruwe steen zorgvuldig uit die ene genoemde groeve, op een heuvel, een kilometer buiten Terchová. De groeve is alleen bereikbaar via een smal bergweggetje, net breed genoeg voor het kleine antieke vrachtwagentje dat Marian gebruikt om de stenen naar het dal te vervoeren. Vanwege een gebroken teen kon ik helaas niet naar de groeve lopen en de camper was geen optie, maar ik heb wel wat foto’s kunnen scoren.
De groeve zelf is geen eigendom van broer en zus Krivoš. Dat maakt dat ze geen grote hoeveelheden steen kunnen inwinnen voor algemeen gebruik, maar afhankelijk zijn van de gunsten van de eigenaar. De wetstenenmakerij is voor hen een tweede inkomstenbron naast een straatrestaurantje, waar je trouwens verdomd lekkere kebab kunt krijgen.
De werkzaamheden
Een goede plaat om wetstenen van te maken is homogeen, zonder insluitsels van andere steen, kalk of andere materialen. Om hem te kunnen zagen mag hij slechts enkele cm dik zijn. Er mogen geen scheuren in zitten, zoals op de eerste foto hierboven, want dan vallen de gezaagde wetstenen uit elkaar. De dikte bepaalt tevens hoe breed of hoog de wetstenen worden, dus te dun is ook niet goed.
Tweede inspectie
Bij de werkplaats worden de ruwe platen daarom nogmaals gecontroleerd voordat ze verder worden verwerkt tot wetstenen.
Zagen
Een goede steen wordt in rechthoekige brokken gezaagd met een diamantzaag. Een behoorlijk stoffig werkje waarbij de zaag wordt gekoeld met water. Daardoor loopt er tijdens het zagen een constante stroom ‘modder’ door een goot in de werkruimte, iets waarmee ik even geen rekening had gehouden toen ik tijdens ons gesprek een stapje achteruit deed.
Vlakken en polijsten
De ruw gezaagde wetstenen hebben een onregelmatig en ruw oppervlak. Ze moeten daarom nog ‘gevlakt’ worden. De slijpoppervlakken aan beide zijden, maar ook de zijkanten, worden met een draaiende (amaril) slijpsteen vlak gemaakt. Dat is niet zo moeilijk voor een rechthoekige banksteen, maar voor een sigaarvormige zeissteen of andere afwijkende vorm is dat wel wat anders. Marian maakt wetstenen in grote hoeveelheden voor het fijnslijpen van zeisen, die nog veelvuldig worden ingezet op hellingen, waar geen maaier kan komen.
Als laatste ondergaat de steen een tweede slijping, die het nog ruwe oppervlak polijst totdat het glad is. Die eigenschap zorgt ervoor dat de zeis of het mes een gladde, blinkende snede krijgt. Dan nog even een stempel erop, inpakken en klaar is Kees.
En dan het gebruik …
Een Rozsutec moet met water worden gebruikt. De steen is hard en slijt nauwelijks. Er komen geen slijpkorrels los, waardoor een Rozsutec relatief traag blijft. Het oppervlak blijft hierdoor ook glad. Deze specifieke eigenschap is heel geschikt voor het zeer fijn polijsten van reeds geslepen staal. En met dat polijsten zal ook de scherpe rand van een mes, zeis of wat dan ook meegaan zodat die nog scherper wordt. Dat laatste is ook met een goede zeer fijnkorrelige synthetische wetsteen mogelijk, maar die kost een veelvoud van een Rozsutec.
Met een Rozsutec kunt u erg goed op traditionele Japanse wijze slijpen. U hebt daarvoor alleen een setje nagura’s nodig, die u over de Rozsutec wrijft om de gewenste slurry te krijgen. De Rozsutec doet dan ongeveer hetzelfde als een Japanse natuurlijke wetsteen, maar is een veel-veel-veelvoud goedkoper. Een Rozsutec heeft, voor de kenner, ongeveer hardheid Lv5 en is daarmee een altijd vlak blijvende ‘slijptafel’.
Als laatste kunt u een Rozsutec africhten tot een steen met meer aggressie en minder polijsting. Het oppervlak, dat glad wordt geleverd, kunt u met ruw schuurpapier opruwen. Door zijn hardheid kunt u hierop een mes met redelijke snelheid aanscherpen. In deze toestand is de Rozsutec ook zeer geschikt voor snoeischaren, grasmaaiers, zeisen en bijlen.
Maar wat u ook doet met deze veelzijdige steen, hij zal altijd relatief langzaam blijven. Dat komt omdat zand, waaruit hij is opgebouwd, een hardheid van 7 Hrc heeft. De slijpkorrels van een synthetische steen zijn meestal rond 8 of 9 Hrc, afhankelijk van de kwaliteit (en prijs!). Daarentegen is het resultaat van een Rozsutec ook altijd ‘zachter’. De steen maakt geen diepe krassen en de snede van uw mes zal vlijmscherp en superglad worden. En daarin overtreft hij de meeste van zijn concurrenten. Dus een dikke plus!
Tot slot
Ik heb tijdens mijn bezoek twee enthousiaste mensen leren kennen, die het verdienen dat hun werk leidt en blijft leiden tot enthousiaste gebruikers over de hele wereld.
Tegelijkertijd realiseer ik me dat het privilege dat ik had niet voor iedereen toegankelijk is. Als u geïnteresseerd bent geraakt in de Rozsutec wetsteen, dan kunt u die bestellen op http://rezkam.sk/eshop.php.
Maar als u minder bedreven bent in het slowaaks of engels, dan kunt u de steen ook aanschaffen bij deMessenslijper. Stuur een berichtje en geef aan wat u ermee wil gaan doen, dan help ik u bij uw keuze en verzorg de bestelling.
